بیشترین عمل تعویض مفصل روی زانو انجام می‌شود. بیمار با راهنمایی جراح ارتوپد و متخصص فیزیوتراپی تصمیم به تعویض مفصل می‌گیرد. متخصص فیزیوتراپی با ارزیابی و درمان آرتروز زانو قبل و بعد از جراحی، موفقیت آمیز بودن تعویض مفصل زانو را تضمین می‌کند. جراحی تعویض کامل مفصل زانو (TKR) در موارد زیر انجام می‌شود:
- آسیب دیدن مفصل زانو به دلیل ابتلا به آرتروز زانو، روماتیسم مفصلی و دیگر بیماری‌های استخوانی یا شکستگی
- زانو درد یا مشکل هم‌محوری در پا که باعث دشواری در راه رفتن، انجام فعالیت‌های روزانه می شود.
در کلینیک امید از روش های تائید شده فیزیوتراپی به منظور کمک به بیمارانی که باید تحت جراحی تعویض مفصل زانو قرار بگیرند، استفاده می شود. روش های فیزیوتراپی از جمله ورزش و حرکات اصلاحی قبل از عمل جراحی برای بیمار تجویز می شود تا وی از شرایط جسمی مطلوبی هنگام عمل برخوردار باشد. بعد از جراحی تعویض مفصل برای به دست آوردن نتایج مورد نظر، برنامه توانبخشی و فیزیوتراپی برای بیمار طرح ریزی می شود. بسیار از عمل های جراحی تعویض مفصل که موفقیت آمیز نیست به دلیل عدم استفاده بیمار از روش های فیزیوتراپی بعد از عمل می باشد، در اینصورت ماهیچه ها ضعیفتر از قبل می شود و دامنه حرکتی مفصل محدودتر می شود. در کلینیک امید برنامه فیزیوتراپی شامل ورزش، حرکات اصلاحی، اولتراسوند، تحریک الکتریکی عصب از راه پوست و… با توجه به میزان بهبودی و شرایط جسمانی بیمار برای وی تجویز می شود. در هر جلسه درمانی بیمار معاینه می شود تا از روند بهبودی وی اطمینان حاصل شود و همچنین بیمار ابتدا تمرین ها در کلینیک انجام می دهد تا اطمینان حاصل شود که وی به درستی تمرین ها را انجام می دهد.
فیزیوتراپی قبل از جراحی
هر چقدر بیمار قبل از عمل دارای وضعیت جسمی بهتری باشد، نتایج بهتری (به ویژه در زمان کوتاه) به دست خواهد آمد. متخصص فیزیوتراپی به بیمار قبل از جراحی تعویض مفصل زانو، تمرینات استرچینگ و اصلاحی و همچنین استفاده از ابزارهای کمکی در دوران بعد از جراحی تعویض مفصل زانو را آموزش می‌دهد. فیزیوتراپیست همچنین به بیمار در مورد اقدامات احتیای و ایجاد تغییرات مورد نیاز در خانه، مانند برداشتن فرش‌های لغزنده یا قرار دادن صندلی به شیوه‌ای که بتواند اشیاء را از کابینت‌های کوتاه بردارد به جای خم شدن، راهنمایی می‌کند. ایجاد این تغییرات در دوران قبل از جراحی همیشه آسان‌تر از دوران بعد از جراحی است.
مصرف دخانیات باید ترک شود تا دوره بهبودی پس از عمل سریع‌تر طی شود. بیمار در صورت داشتن اضافه وزن باید پیش از عمل وزن خود را کاهش دهد. کاهش وزن نیز دوران بهبود را کوتاه‌تر می‌کند و عملکرد و نتایج کلی پس از عمل را بهبود می‌بخشد.
فیزیوتراپی بعد از جراحی
بیمار احتمالاً پس از این عمل ۲ تا ۳ روز در بیمارستان بستری می‌شود؛ البته چنانچه به عارضه‌های دیگری مانند دیابت یا ناراحتی قلبی مبتلا باشد، باید چند روز بیشتر در بیمارستان بماند. به اکثر بیماران گفته می‌شود که می‌توانند در هنگام ایستادن روی پای جراحی شده تا اندازه ای که باعث درد نشود روی آن وزن خود را بیندازند. متخصص فیزیوتراپی آموزش هایی را برای مدت زمان بستری بودن، به بیمار می دهد، که این آموزش ها عبارتند از:
- آموزش نحوه راه رفتن با واکر یا چوب زیر بغل
- آموزش شیوه بالا رفتن و پایین آمدن از تخت یا صندلی
- کمک به استمرار انجام تمرین‌های تقویت و انعطافپذیری تعلیم داده شده به بیمار پیش از جراحی
کنترل تورم زانو و مواظبت از زخم در حال التیام در این دوران اهمیت بسیار دارد. ممکن است متخصص فیزیوتراپی تعویض مفصل زانو از تحریک الکتریکی یعنی روشی استفاده کند که در آن الکترودهایی را برای تحریک عصب‌های اطراف زانو روی پوست قرار می‌دهد تا به این وسیله درد و تورم کاهش یابد و زخم بهتر التیام یابد. فیزیوتراپیست گاهی زانو را برای کاهش تورم سرد می‌کند و از وی می‌خواهد تا جوراب طبی ساقه بلند حمایت کننده بپوشد.
بهبودی
توانبخشی مناسب و فیزیوتراپی بعد از تعویض مفصل زانو نقشی حیاتی در دوران بهبود دارد. فیزیوتراپیست به بیمار کمک می‌کند تا حداکثر دامنه حرکتی را در کوتاه‌ترین زمان ممکن بازیابد. بیمار گاهی در این مرحله با یک چوب زیر بغل یا عصا راه می‌رود.
بعد از جراحی زانو، فعالیت‌های فیزیوتراپی به بیمار کمک می‌کند تا به سرعت به فعالیت های روزمره خود بازگردد و از زانوی جدید خود بهتر مراقبت کند. فیزیوتراپیست، برنامه تمرینی را بر اساس شرایط بیمار تدوین می‌کند که شامل تمرینات دامنه حرکتی، تمرینات تقویت عضله به صورت گام به گام، آموزش تعادل و فعالیت‌های دلخواه بیمار است. تورم مفصل زانو و پا پس از جراحی تعویض مفصل زانو تا ۳ ماه معمول است. استفاده از جوراب‌های خاص، سرد کردن و بالا گذاشتن پا روی بالشت در هنگام نشستن یا دراز کشیدن برای کاهش تورم مفید است.
- تمرین‌های دامنه حرکتی: تورم و درد باعث می‌شود تا بیمار زانو را کمتر حرکت دهد. فیزیوتراپیست تمرین‌های ایمن و کارآمدی را برای بازگرداندن دامنه حرکتی زانو به بیمار آموزش می‌دهد تا وی بتواند از عهده انجام فعالیت‌های روزانه برآید.
- تمرین‌های تقویت کننده: ضعف عضله‌های ران و پایین پا بیمار را وادار می‌کند تا هنگام راه رفتن از عصا استفاده کند. متخصص فیزیوتراپی تمرین‌های مناسب را با هدف مستقل و بدون عصا راه رفتن تعیین می‌کند.
- آموزش تعادل: تمرین‌های آموزشی خاص باعث می‌شود تا عضله‌ها پاسخ‌دهی به تغییرات در محیط اطراف، مانند پیاده روی روی سطوح ناهموار یا زمین سنگلاخ، را فرابگیرند. هر گاه بیمار بتواند تمام وزن را بدون بروز درد روی زانو بیاندازد، فیزیوتراپیست نرمش‌های چالاکی (حرکت‌هایی که بیمار را وادار می‌کند تا تغییر جهت، چرخش، شروع و توقف سریع را تمرین کند) و فعالیت‌هایی را در برنامه می‌گنجاند که در آنها از تخته تعادل برای به چالش کشیدن تعادل و کنترل زانو استفاده می‌شود. برنامه فیزیوتراپی بعد از تعویض مفصل زانو بر معاینه وضعیت بهبودی زانو، اهداف بیمار، میزان فعالیت و سلامت کلی وی استوار است.
- آموزش عملکرد: زمانی که بیمار بتواند به راحتی و بدون درد راه برود، فیزیوتراپیست فعالیت‌هایی را اضافه می‌کند که پیش از محدودیت حرکتی ناشی از زانو درد انجام می‌شدند. این فعالیت‌ها اقدام‌هایی محیطی مانند رد شدن از خیابان یا استفاده از پله برقی را دربرمی‌گیرد. زمان‌بندی ازسرگیری فعالیت‌های تفریحی یا ورزشی در بیماران مختلف متفاوت است که فیزیوتراپیست می‌تواند با توجه به عارضه خاص بیمار زمان مناسب را برآورد کند.
- آموزش فعالیت ویژه: بیمار با توجه به نیازمندی‌های شغل یا ورزش مورد علاقه‌اش باید توانبخشی بعد از جراحی زانو مضاعفی را نیز متناسب با فعالیت‌های شغلی (مانند بالا رفتن از نردبان) یا فعالیت‌های ورزشی (مانند تاب خوردن در زمان ضربه زدن به توپ گلف) و فشارهای وارده روی زانو را در برنامه بگنجاند. فیزیوتراپیست برنامه توانبخشی دربرگیرنده تمام این موارد را در نظر می‌گیرد.
- اولتراسوند: فیزیوتراپیست تعداد جلسه‌ها و طول مدت هر جلسه را برای هر بیمار مشخص می‌کند. ژل اولتراسوند مانند رسانا عمل می‌کند. متخصص فیزیوتراپی دستگاه اولتراسوند را به صورت دورانی حرکت می‌دهد. اکثر بیماران بهره‌گیری از این روش را بسیار آرامش‌بخش می‌دانند و از انجام آن لذت می‌برند.
- تحریک الکتریکی عصب از روی پوست (TENS): بر اساس بسیاری از مطالعات، TENS در تسکین درد پس از جراحی تعویض مفصل و همچنین برای بعضی بیماری‌های مزمن، به ویژه کمر درد، مفید است. این روش در مجموع ایمن است.
تمرینات ورزشی و حرکات اصلاحی
بیمار پس از بازگشت به خانه باید همچنان مراقبت های بعد از جراحی زانو را ادامه داده و تمرین‌ها را دنبال کند تا از بروز عوارض جلوگیری کند و قدرت تمرین های ورزشی را به موازات بهبود حرکت زانو افزایش دهد. به این ترتیب میزان فعالیت را می‌توان به سطح پیش از جراحی تعویض مفصل زانو رساند. تمرینات ورزشی باید حتما زیر نظر فیزیوتراپیست انجام شود.
هر تمرین باید ۱۰ بار انجام شود و در صورت بروز نکردن درد و راحتی بیمار می‌توان هر هفته ۵ بار به تعداد دفعات تکرار تمرین‌ها اضافه کرد تا به ترتیبی که در زیر آمده در نهایت به ۲۰ بار تکرار رسید:
- هفته اول: ۱۰ بار
- هفته دوم: ۱۵ بار
- هفته سوم: ۲۰ بار
۱. دایره‌ها و پمپ‌های مچ پا
هر دو مچ پا را به طرف بالا به گونه‌ای خم کنید که نوک انگشتان پا به سمت خودتان باشد، سپس هر دو مچ را رو به پایین به شکلی خم کنید که این بار پنجه دور از شما باشد. ضمناً پا را در جهت عقربه‌های ساعت و خلاف آن در حالی بچرخانید که نوک پنجه رو به بالا باشد.
۲.حرکت عضله‌های چهارسر (منقبض کردن ران)
عضله‌های جلوی ران را با فشار دادن پشت زانو به تخت سفت کنید. این حالت را ۵ ثانیه حفظ کنید و سپس استراحت کنید.
۳.لغزاندن پاشنه (خم کردن مفصل ران و زانو)
مفصل ران و زانو را با لغزاندن پاشنه به سمت باسن خم کنید و در این بین پاشنه را از روی تخت بلند نکنید. پاشنه را به آرامی به حالت اول برگردانید (پاشنه نباید از زمین بلند شود). کاسه زانو را حین انجام حرکت رو به بالا نگه دارید. می‌توانید برای سر خوردن بهتر پاشنه ملافه‌ای را روی تخت پهن کنید. توجه داشته باشید فیزیوتراپیست بعد از جراحی تعویض مفصل زانو با توجه به شرایط شما برنامه ورزشی را آماده می کند، بنابراین بدون مشورت با وی تمرینات را اضافه نکنید.
۴.لغزاندن پا (چرخش رو به بیرون و چرخش رو به داخل)
پای که تحت جراحی تعویض مفصل زانو قرار گرفته است را به سمت بیرون در حالتی بلغزانید که کاسه زانو رو به بالا باشد. پا را به حالت اول برگردانید. برای سر خوردن راحت‌تر پا می‌توانید ملافه‌ای را روی تخت پهن کنید.
۵.ضربه در حالت خوابیده
به پشت دراز بکشید و قوطی قهوه به وزن ۱.۵ کیلوگرم یا پتوی لوله شده‌ای را زیر زانوی آسیب دیده بگذارید و این زانو را صاف کنید. ۵ ثانیه در این حالت بمانید. به آهستگی پا را پایین بگذارید و استراحت کنید. پشت زانو باید در تمام مدت تمرین روی قوطی یا پتو بماند.
۶.بلند کردن پا به صورت صاف
روی تخت دراز بکشید، پای سالم را حین خم کنید. پایی را که تحت جراحی تعویض مفصل زانو قرار گرفته است را صاف روی تخت بگذارید و در همین حال در حدود ۳۰ سانتیمتر پا بلند کنید، زانوی آسیب دیده نباید خم شود. ۵ ثانیه در این حالت بمانید. پا را به آهستگی پایین بیاورید و استراحت کنید.
۷.خم کردن زانو (خم کردن زانو در حالت نشسته)
روی صندلی بنشینید. تا حد امکان زانو را رو به عقب خم کنید. ۱۰ ثانیه در این حالت بمانید. به حالت اول برگردید و استراحت کنید. این حرکت را ۱۰ بار انجام دهید. ضمناً می‌توانید روی صندلی گهواره‌ای نیز بنشینید و آن را با ملایمت با گذاشتن پا روی زمین تکان دهید تا زانوها همگام با حرکت صندلی خم و راست شوند.
۸.کشش افزایش یافته زانو
روی صندلی بنشینید. زانو را تا جایی که می‌توانید رو به عقب خم کنید. بدن را برای بیشتر شدن کشش به جلو بکشید. ۱۵ ثانیه در این حالت بمانید.
۹.ضربه زدن در حالت نشسته
روی صندلی سفتی بنشینید. زانو را تا حد ممکن صاف کنید. ۵ ثانیه در این حالت بمانید، سپس به آهستگی پا را پایین بیاورید و استراحت دهید.
۱۰.کشش زانو در حالت صاف
حرکت تقویت کننده زانوی جراحی شده را ۱۰ دقیقه ادامه دهید. روی صندلی سفتی بنشینید و پاشنه را روی یک صندلی دیگر یا چهارپایه مقابل‌تان بگذارید. در این حالت باید کششی را در پشت زانو احساس کنید. به علاوه می‌توانید منقبض کردن ران را نیز در این حالت نشسته نیز انجام دهید تا میزان کشش بیشتر شود.
۱۱.آویزان کردن یا تاب دادن زانو
روی تخت به گونه‌ای بنشینید که پا به زمین نرسد. بگذارید زانوها خم شوند. پای جراحی شده را به جلو و عقب تا جایی تاب دهید که احساس برگشت ملایمی داشته باشید. این حرکت را ۲ تا ۳ بار انجام دهید.
۱۲.منقبض کردن عضله‌های سرینی (باسن)
دراز بکشید و عضله‌های باسن را با فشار دادن به یکدیگر منقبض کنید. ۵ ثانیه در این حالت بمانید.
۱۳.حرکت عضله‌های همسترینگ (پشت پا)
زانوی آسیب دیده را اندکی خم کنید و عضله در امتداد پشت ران را با فشار دادن پاشنه به تخت سفت کنید. این حالت را ۵ ثانیه حفظ کنید.
بیمار باید علاوه بر برنامه تمرینی فیزیوتراپی زمانی را نیز به پیاده‌روی اختصاص دهد، چون پیاده‌روی قدرت و استقامت را بالا می‌برد. ۳ تا ۵ بار راه رفتن در اطراف خانه در هر روز کفایت می‌کند، اما فقط تا آشپزخانه یا سرویس بهداشتی رفتن کافی نیست. بهترین کار این است که بیمار سعی کند تا در محیط آزاد راه برود.
پیشگیری
در صورت ابتلا به درد زانو، بیمار می‌تواند با همکاری فیزیوتراپیست، انجام تمریناتی برای بهبود قدرت و انعطافپذیری عضلات حمایت کننده و حرکت دهنده زانو، انجام دهد و این تمرینات می‌تواند نیاز به جراحی تعویض مفصل زانو را به تعویق بیاندازد. این تمرینات حتی می‌توانند نیاز به جراحی را کاملاً از بین ببرند. پیگیری برنامه تمرینی طراحی شده توسط فیزیوتراپیست یکی از بهترین راه‌های پیشگیری از آسیب دیدن زانو و نیاز به جراحی تعویض مفصل زانو است. علاوه بر این، داشتن فعالیت جسمانی با شدت متوسط و کنترل وزن با رعایت رژیم غذایی مناسب، خطر تشدید آرتروز زانو را کاهش می‌دهد.
به علاوه داشتن فعالیت جسمی با شدت متوسط و کنترل وزن با رعایت رژیم غذایی مناسب خطر تشدید آرتروز زانو را کاهش می‌دهد.
موفقیت آمیز بودن نتیجه جراحی تعویض مفصل زانو تا حد زیادی بستگی به فیزیوتراپی قبل و بعد از جراحی مفصل زانو دارد. فیزیوتراپیست قبل از جراحی به شما کمک می کند تا شرایط جسمی ایده آلی را به دست آورید و پس از آن نیز با روش های فیزیوتراپی مانند اولتراسوند، ورزش، حرکات اصلاحی و… به شما کمک می کند،تا در حداقل زمان ممکن بتوانید عملکرد طبیعی با مفصل زانوی جراحی شده داشته باشید.